انواع مته و کاربرد های آنها

در جهان ابزارهای دوّار، مته همان قهرمان گمنامی است که بدون آن ساخت‌وساز، نجاری، کار فلز و حتی کاردستی‌های سادهٔ خانگی متوقف می‌شود؛ با این حال بسیاری از کاربران، چه حرفه‌ای و چه علاقه‌مند تازه‌کار، هنوز نمی‌دانند هر مته برای کدام ماده طراحی شده و چه تفاوتی میان صدها مدل موجود در بازار وجود دارد. این راهنمای مفصل مانند نقشه‌ی راهی دقیق شما را از اولین سوراخ آزمایشی روی چوب تا برش دقیق فولاد ضدزنگ و حفاری بتن مسلح همراهی می‌کند. ما از تجربیات کارگاهی مهندسان، داده‌های استاندارد DIN و ASTM و نکات عملی استادکاران محلی استفاده کرده‌ایم تا به تمام دغدغه‌های شما—from «کدام مته را بخرم؟» تا «چطور ایمن کار کنم و عمر مته را بالا ببرم؟»—پاسخ دهیم.

مته چیست؟

مته (Drill Bit) در ساده‌ترین تعریف، ابزاری برنده با مقطع دورانی است که ضمن چرخش حول محور خود و تماس با قطعه کار، ماده را بریده، تراشه را خارج کرده و حفره‌ای دقیق به‌وجود می‌آورد. اما پشت این تعریف ساده، ده‌ها پارامتر مهندسی پنهان است: زاویهٔ نوک، گام مارپیچ، نوع فولاد، عملیات حرارتی، پوشش سطحی، طراحی شیار تخلیه، قطر ساقه، سیستم اتصال به دریل و بسیاری نکات ظریف دیگر. دانستن این جزئیات مانند تسلط بر الفبای زبان سوراخ‌کاری است؛ هر چه واژگان بیشتری بدانید، خطای کمتری خواهید داشت.

اجزای کلیدی مته در یک نگاه طولانی و دقیق

1. پوینت یا نوک (Point) – شامل گوشهٔ برنده (Cutting Edge) و زاویهٔ نوک (Point Angle) است؛ این زوایا تعیین می‌کنند آیا مته در ماده «می‌برّد» یا «می‌ساید».
2. لند (Land) – نوارهای بالای شیار که با سطح سوراخ تماس دارند و راهنما ایجاد می‌کنند؛ در مته چوب برای جلوگیری از پریدگی عریض‌تر هستند.
3. فلوت (Flute) – شیار مارپیچی یا مستقیم که تراشه را بیرون می‌کشد و به خنک شدن لبه کمک می‌کند؛ تعداد، زاویه و عمق فلوت روی سرعت براده‌برداری و مقاومت مته اثر می‌گذارد.
4. هارت آف متال (Core Diameter) – قطر مغز مته؛ هرچه ضخیم‌تر باشد، مقاومت پیچشی بیشتر اما ظرفیت تخلیهٔ تراشه کمتر است.
5. ساقه یا شنک (Shank) – بخش صاف یا پله‌دار که در سه‌نظام، کولت یا درگاه SDS قفل می‌شود؛ انتقال گشتاور در این قسمت صورت می‌گیرد و طراحی آن (استوانه‌ای،  ۶گوش،  SDS Plus، SDS Max، مخروط مورس) به نوع دریل وابسته است.

نکتهٔ تجربی: مته‌ای که روی بدنه حک DIN 338 یا ANSI B94.11 M دارد، تحت استاندارد دقیق هندسه و سختی ساخته شده است و معمولاً نتیجه‌ی برشی یکنواخت‌تری ارائه می‌دهد.

انواع مته و کاربردهای آنها

در این بخش، همهٔ مته‌های ذکر‌شده در هدینگ اصلی—و حتی فراتر از آن—را بر اساس متریال، طراحی و سناریوی استفاده توضیح می‌دهیم. هر بخش شامل توصیهٔ سرعت چرخش (RPM)، فشار دست، نکات خنک‌کاری و خطاهای رایج است.

مته آهن و فلز

مته فلز که با نام مته مارپیچی HSS نیز شناخته می‌شود، برای سوراخ‌کاری آلومینیوم، برنج، مس، فولاد نرم و چدن مناسب است. برای فولادهای آلیاژی یا ضدزنگ از دو نسخهٔ پیشرفته استفاده می‌کنیم: HSS-Co (۵٪ کبالت) و HSS-E AlTiN (پوشش نیترید آلومینیوم تیتانیوم).

• زاویهٔ نوک: 118° برای فلزات نرم، 135° برای فولاد سخت (زاویه بازتر خرد شدن براده را آسان می‌کند).
• سرعت مرجع: قطر ۶ میلی‌متر در فولاد ST37 تقریباً ۱۲۰۰ RPM؛ هر دو میلی‌متر افزایش قطر، ۲۰٪ دور کمتر.
• روان‌کننده: مخلوط روغن سولفونه با پارافین یا خمیر برش جامد.

خطای کلاسیک: فشار بیش از حد باعث «لب‌پر» شدن لبه یا شکستن به‌دلیل گرمای موضعی می‌شود؛ صبر کنید براده به رنگ نقره‌ای روشن خارج شود—برادهٔ آبی یعنی دما بالا رفته است.

مته الماسه

برای سوراخ‌کاری مصالح بنّایی (آجر، بتن، سنگ) از مته کاربید تنگستن با نوک پروانه‌ای استفاده می‌شود. در نظام SDS Plus دو شیار و دو برجستگی، یا SDS Max پنج شیار طراحی شده تا ضربهٔ دریل چکشی را انتقال دهد.

• حالت دریل: چکشی فعال.
• دور: ۶۰۰–۸۰۰ RPM  برای قطر ۱۰ میلی‌متر بتن.
• خنک‌کاری: حین کار بتن خشک نیاز ندارد؛ اما در سنگ سخت می‌توانید هر ۱۰ ثانیه نوک را در آب سرد فرو ببرید.

مته چوب

نوک سوزنی باعث مرکزگیری سریع می‌شود و شانه‌های برش کناری، الیاف سطح را مانند تیغ برش می‌دهند تا خروجی تمیز باشد.

• سرعت ایده‌آل: قطر ۸ میلی‌متر روی چوب نرم دریل ۲۵۰۰ RPM.
• فشار: کم؛ اجازه دهید پیچ خودکار مته بالارونده خودش وارد چوب شود.

مته کبالت

مته فلز فوق سخت که به دلیل سختی «قرمزی» بالا در فولاد ضدزنگ (استیل ۳۱۶) استفاده می‌شود.

• پیش‌سوراخ: همیشه با قطر ۱/۳ سوراخ نهایی شروع کنید تا فشار وارده کمتر شود.

مته کاشی و سرامیک

نوک نیزه‌ای الماسه با زاویهٔ ۹۰°؛ برای جلوگیری از ترک باید دور پایین (۴۰۰ RPM) و بدون ضربه کار کنید. اسپری آب پیوسته دمای نوک را کنترل می‌کند.

مته گرانیت

همان مته الماسه است اما با گرید بالاتر کاربید و طراحی شیار باز؛ توصیه می‌شود از دریل برقی ۸۰۰ وات به بالا و حالت چکشی استفاده شود.

مته شیشه

نوک اسپیر با الماس صنعتی؛ زاویه تیز ۷۵°–۸۰°. دور ۲۰۰ RPM و فشار بسیار کم. روی سطح شیشه نوار نقاشی بچسبانید تا سر نخورد.

مته خزینه

برای ایجاد جای سر پیچ تخت یا کراس ریسیس در چوب و فلز. زاویه ۹۰° استاندارد پیچ رایج است. هنگام کار در فلز سرعت نصف سرعت مته هم‌قطر معمولی باشد.

مته پخ زن

بعد از سوراخ اصلی برای برداشتن لبهٔ تیز کاربرد دارد؛ باور غلط این است که همان خزینه است اما در پخ زن عمق کمتر و زاویه ۶۰° یا ۷۵° وجود دارد.

مته مخروطی یا کاجی (Step Drill)

در ورق نازک بهترین است، چون شیار پله‌ای از ایجاد «بُرادهٔ قارچی» جلوگیری می‌کند. هر پله معمولاً ۲ میلی‌متر بزرگ‌تر از قبلی است؛ در هر پله صدای «تق‌تق» براده‌برداری را خواهید شنید.

مته منبت کاری

مته‌های ظریف ۲–۴ میلی‌متر طول بلند برای الگوهای تزئینی چوب؛ چون قطر کم است باید دریل دور بالا ۳۰۰۰ RPM استفاده کرد و قطعه کار را با گیره محکم نگه داشت.

مته گازور

برای لولا مخفی کابینت: سرعت پایین (۱۰۰۰ RPM) و فشار یکنواخت؛ کف سوراخ صاف است و تراشه گرد و تراشه‌ای شکل بیرون می‌آید.

مته برگی

اگر در چوب نرم سوراخ ۳۰ میلی‌متری می‌خواهید اما مته گردبر ندارید، برگی سریع و ارزان است. پیش سوراخ ۳ میلی‌متر کمک می‌کند سر از مسیر منحرف نشود.

مته حفاری

در صنعت نفت و معدن، مته‌های چندمخروطی یا PDC در حفارهای دورانی استفاده می‌شوند؛ سرعت دورانی ۶۰ RPM اما فشار چند تن! بررسی دمای گل حفاری، مهم‌ترین شاخص سلامت مته است.

مته مرغک

در تراشکاری ابتدا با مرغک سوراخ کوچک می‌زنند تا مته مارپیچ دریل ستونی دقیق وارد شود؛ عدم استفاده، باعث «پیچیدن» مته و بیضی شدن سوراخ می‌شود.

مته الیت

ابزار مخصوص صنعت MDF برای اتصالات مخفی؛ معمولاً زاویه نوک ۶۰°، بدنه صاف بدون مارپیچ و دو شیاردار برای خروج خاک اره.

مته گرد بر (Hole Saw)

تیغه استوانه‌ای با دندانه هونینگ شده؛ در چوب با دور ۱۵۰۰ RPM، در فلز با دور ۳۵۰ RPM. همیشه خنک‌کننده استفاده کنید تا دندانه‌ها نسوزند.

مته کام کن یا پلاگ کاتر

برای برش استوانه چوبی (پلاگ) که روی پیچ پوشانده می‌شود. پس از سوراخ‌کاری با همین مته، پلاگ را بیرون می‌آورید و با چسب چوب در سوراخ پیچ قرار می‌دهید؛ سنباده، سطح را یکدست می‌کند.

مته کونیک

ساقهٔ مخروط مورس از MT1 تا MT5 شماره‌گذاری می‌شود؛ هرچه شماره بزرگ‌تر، قطر و طول و صد البته گشتاور قابل انتقال بیشتر است. در دریل ستونی صنعتی کار می‌کند.

مته پنج شیار

طراحی SDS Max با پنج شیار قفل شونده و لبه کاربید چهارپر؛ برای سوراخ‌های عمیق ۴۰ میلی‌متری در بتن مسلح. وزن دریل بالای ۵ کیلوگرم است و باید با هر دو دست مدیریت شود.

مته دریل برقی

اصطلاح عام همه‌ی مته‌هایی است که در سه‌نظام معمولی جا می‌شوند؛ تفاوت ساق این مته‌ها با SDS این است که انتقال ضربه نداریم.

انواع سایز مته دریل

سایز متریک از ۰٫۳ میلی‌متر (برای برد الکترونیک) تا ۶۰ میلی‌متر (گردبر) متغیر است. در سیستم آمریکایی، عدد کسری اینچ یا شماره #۱ تا #۸۰ استفاده می‌شود. طول مته نیز در سه کلاس Jobber (کوتاه)، Long Series و Extra Long عرضه می‌شود.

فرمول انتخاب سرعت بر اساس قطر

RPM = (3000 ÷ قطر) × فاکتور ماده
فاکتور ماده برای فولاد نرم = ۱؛ فولاد سخت = ۰٫۷؛ آلومینیوم = ۲؛ چوب نرم = ۳.

انواع پوشش مته

هر پوشش هدف مشخصی دارد: کاهش اصطکاک، افزایش سختی سطح، یا کاهش جوش خوردگی تراشه.

پوشش نیترید آلیاژ آلومینیوم – تیتانیوم (AlTiN)

• سختی میکرو ۳۲۰۰ HV.
• مقاوم به اکسیداسیون تا ۸۰۰ °С؛ مناسب ماشین‌کاری خشک.

پوشش نیترید تیتانیوم (TiN)

• اصطکاک را ۲۵٪ کم می‌کند.
• رنگ طلایی شاخص برندینگ ولی در اصل نشان‌دهنده ضخامت ۲–۵ μm پوشش است.

پوشش پودر کربن یا DLC (Diamond Like Carbon)

• فوق لغزنده؛ عالی برای سوراخ‌کاری آلومینیوم.

پوشش اکسید سیاه

• لایه اکسید فریک نازک که رطوبت را جذب نمی‌کند؛ ارزان و مفید برای فلزات غیر آلیاژی.

راهنمای انتخاب مته بر اساس پروژه

تکنیک‌های ایمنی حین سوراخکاری

۱. تثبیت قطعهٔ کار

از گیره رومیزی یا پیچ دستی استفاده کنید. سوراخ‌کاری آزادانه قطعه را می‌چرخاند و منجر به شکست مته یا آسیب دست می‌شود.

۲. تجهیزات محافظ فردی (PPE)

• عینک ایمنی ضد بخار.
• دستکش چرمی مقاوم حین کار فلز؛ در کار چوب دستکش نباید آزاد باشد.
• ماسک تنفسی در بتن و MDF به‌دلیل سیلیس و گرد چوب.

۳. کنترل سرعت و گشتاور

دریل‌های مدرن غالباً دیمردارند؛ برای قطر بزرگ فلز سرعت پایین و گشتاور بالا را انتخاب کنید.

۴. خنک‌کاری و روان‌کاری

در فلز حرارت دشمن لبهٔ برش است. روغن برش یا اسپری WD-40 ساده‌ترین راه است. در شیشه و سرامیک، آب مستقیماً روی نوک چکه کند.

نگهداری، تیزکاری و انبارش مته‌ها

1. پاک‌سازی فلوت‌ها با برس برنجی بعد از هر شیفت کاری.
2. خشک کردن و روغن اندود نازک مانع زنگ می‌شود.
3. استفاده از سنگ دوطرفه یا گیره تیزکاری؛ زاویه را با گونیا کنترل کنید.
4. تیزی نوک را تست کنید: روی ناخن شست اگر سر نخورد، هنوز تیز است.
5. جعبهٔ شماره‌دار: سایزها را مرتب بگذارید تا موقع کار زمان پیدا کردن کم شود.

سؤالات متداول

تفاوت بین مته مارپیچی و مته چوب چیست؟ مته مارپیچی HSS زاویه نوک و شیار کم‌عمق برای فلز دارد؛ مته چوب نوک سوزنی و شانهٔ پیش‌برش برای الیاف است.

آیا می‌توان مته فلز را روی چوب استفاده کرد؟ بله، اما دهانه لب‌پر و خط سوختگی ایجاد می‌شود؛ در صورت ناچار بودن سرعت را بالا و فشار را کم کنید.

چه اقدامات ایمنی‌ای باید رعایت کنم؟ عینک، دستکش مناسب، تثبیت قطعه، سرعت درست، توقف برای خنک‌کاری.

چگونه عمر مته را زیاد کنم؟ تمیزکاری، روغن‌اندود نگه داشتن، تیزکاری دوره‌ای و خودداری از فشار بیش از حد.

نتیجه‌گیری

دنیای مته‌ها مانند جعبه آچار پر از کلید‌های مختلف است؛ هرکدام برای پیچ خاصی طراحی شده‌اند. با مطالعهٔ این راهنمای جامع اکنون می‌دانید که انتخاب مته درست نه صرفاً یک توصیهٔ فنی، بلکه یک الزام برای کیفیت، سرعت، سلامتی ابزار و البته امنیت شخصی است. دفعه بعد که مقابل قفسه رنگارنگ مته‌ها در فروشگاه ابزار می‌ایستید یا صفحهٔ یک فروشگاه آنلاین را اسکرول می‌کنید، به جای سردرگمی با اطمینان لبخند خواهید زد و دقیقا همان مته‌ای را برمی‌دارید که پروژه‌تان طلب می‌کند—نه بیشتر و نه کمتر.